Jakie są granice Śląska?

     Czym jest Śląsk? Gdzie jest Śląsk? Na te pytania, szczególnie dzisiaj, nie ma prostych odpowiedzi. Większość z nas utożsamia Śląsk ze współczesnym województwem śląskim. Niestety podział administracyjny nie oddaje w żaden sposób specyfiki Śląska, choćby z tego względu, że będąca w nim Częstochowa ma się nijak do tego regionu. Możemy zatem z całą pewnością uznać, że województwo śląskie nie jest tylko Śląskiem. 

Mapa Śląska Martina Helwiga (domena publiczna)

  Śląskiem nie będzie też tylko województwo dolnośląskie, bo co wtedy z wcześniejszym województwem śląskim. Czy za Śląsk możemy uznać tereny zamieszkałe przez Ślązaków? Takie twierdzenie z pewnością spotkałoby się z protestem wielu osób. Nie pomoże nam tutaj również geografia, gdyż specjaliści tej dziedziny nadal spierają się nad zasięgiem Śląska. Charakter Śląska jako regionu, moim zdaniem, najlepiej oddają jego granice w ujęciu historycznym. Spoglądając na nie dostrzeżemy pewne podobieństwa pomiędzy konkretnymi subregionami, nierzadko oddalonymi od siebie o setki kilometrów. Właśnie w tym artykule spróbuję przedstawić granice historyczne Śląska.

    Najłatwiej chyba zacząć od północnej granicy Śląska. Wytyczona jest ona przez pradolinę rzeki Baryczy. Odstępstwa oczywiście występowały i nadal występują, bo swego czasu Kępno i Ostrzeszów znajdowały się w granicach Śląska W tym rejonie Syców, Milicz oraz Namysłów są północnymi miastami Śląska. Punktem spornym była także Wschowa, która po przejściowym związku ze Śląskiem ostatecznie przyłączyła się do Wielkopolski. W tym miejscu granica biegnie wzdłuż wododziału Odry i Warty. Nie mniej problemów sprawiała Ziemia Lubuska - ona także lawirowała między Śląskiem, a Wielkopolską. Najdalej na północ wysuniętym miastem Śląska jest Świebodzin, na którym niejako kończy się północna granica. Warto zaznaczyć, że Świebodzin jest eksklawą, gdyż Krosno Odrzańskie oraz Sulechów zostały wykupione w 1482 roku przez możnowładców brandenburskich i niejako odcięły się od Śląska.

    Zachodnia granica została już enigmatycznie wspomniana w 990 roku w Dagome Iudex, a potwierdzona 10 lat później w momencie utworzenia biskupstwa wrocławskiego. Z grubsza możemy uznać, że przebiegała ona między Nysą Łużycką, a Bobrem i Kwisą. Powielanym błędem jest utożsamianie Łużyc ze Śląskiem. Zatem miasta takie jak Żagań, czy Lubań nie są częścią interesującej nas krainy.

    Kierując się na południe, siłą rzeczy, natrafimy na Sudety. W dużej mierze granica między Śląskiem, a Czechami przebiega przez główne szczyty tego pasma górskiego. Szczególnie trzeba podkreślić, że Ziemia Kłodzka nie należy do Śląska. Hrabstwo to od X wieku, kiedy to rządzone było przez sławny ród Sławnikowiców, zbliżało się coraz bardziej do Czech. Trzeba jednakże pamiętać, że i Czesi mają swój Śląsk - Opawski oraz Cieszyński. Opawszczyzna dopiero około XIV/XV wieku tworzyła swoją tożsamość - Śląsk wygrał ten pojedynek z Morawami. Śląsk Cieszyński jest z kolei najdalej na południe wysuniętym skrawkiem regionu. Biegnie on przez takie miasta jak Cieszyn, Ostrawa oraz Bielsko - Biała, a właściwie tylko Bielsko. Lepiej granice jednak odzwierciedlają tutaj struktury naturalne - rzeki Olza, Biała oraz Ostrawica, a także szczyty Beskidu Śląskiego.

    Granica wschodnia wywołuje dzisiaj najwięcej kontrowersji, oczywiście z racji problematycznego województwa śląskiego. Wspomniałem już, że Częstochowa nie jest częścią tej krainy. Podobnie jest z Zagłębiem Dąbrowskim, ale już nie z Siewierzem, czy Oświęcimiem. Aortą, która wyznacza granicę w aglomeracji jest z kolei rzeka Brynica. Podsumowując, wschodnia granica biegnie od Przełęczy Jabłonkowskiej przez szczyty Beskidu Śląskiego, następnie rzekami (Biała, Soła, Wisła, Przemsza, Brynica) w stronę Kluczborka, gdzie rozpoczyna się pradolina Baryczy.

    W ten sposób ustaliliśmy historyczne granice Śląska. Pozostaje jednak kwestia Dolnego Śląska, Górnego Śląska, Śląska Opolskiego oraz Śląska Cieszyńskiego. Ten ostatni z reguły utożsamia się z czeską stroną Śląska, z wyłączeniem okolic Opawy. Śląsk Opolski, co dla wielu może okazać się bolesne, nie istnieje. Prawie w całości jest on częścią Górnego Śląska. Dzisiejsza odrębność Opolszczyzny wynika jedynie z odmiennej przynależności państwowej po I wojnie światowej i administracji jaka się tam wytworzyła w opozycji do Dolnego Śląska. Z kolei granica między Dolnym, a Górnym Śląskiem przebiega wzdłuż Przesieki Śląskiej, która pierwotnie była lesistym umocnieniem państwa piastowskiego. Dzisiaj będzie to w przybliżeniu bieg rzeki Nysy Kłodzkiej z przedłużeniem do Kluczborka.

        Jak widać, Śląsk jest czymś znacznie większym i bardziej skomplikowanym, niż by się mogło na pierwszy rzut oka wydawać. Jego granice kształtowały się właściwie przez setki lat, a prawdopodobnie proces ten trwa do dzisiaj. Kto wie, czy historycy za kilkaset lat, powołując się na podział administracyjny III RP, nie uznają Częstochowy oraz Dąbrowy Górniczej za część składową Śląska. Pokazuje to nam również jak płynne jest pojęcie granicy, szczególnie tej pojmowanej humanistycznie. Z drugiej strony powinniśmy bardziej zwracać uwagę na zaszłości historyczne regionów. Może wtedy nie byłoby takich problemów ze Śląskiem, który współcześnie jest aż w pięciu województwach (dolnośląskie, śląskie, opolskie, wielkopolskie, lubuskie).

Literatura:

• Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2007. 
• M. Katana, O granicach Śląska interdycyplinarnie,, Wrocław 2012.
• B. Solga, Granice historyczne Śląska a współczesne przemiany społeczno - gospodarcze, "Studia Śląśkie" 2011, s. 93 - 113.